Univerzalizmi u pesmi Tibora Sekelja Posećujem svoju farmu

Univerzalizmi u pesmi Tibora Sekelja Posećujem svoju farmu
Pesma Posećujem svoju farmu je svakako najpoznatija i najuspešnija Sekeljeva pesma napisana izvorno na esperantu. Prevedena je na srpski jezik prvi put 1989. godine. Prevodilac je autor ovog rada koji je svoj prevod publikovao u beogradskom književno-prevodilačkom časopisu Mostovi (god. XX, januar-mart 1989, sveska 1/77/, str. 45-47). Ovaj prevod je bio osnova za književnu analizu ove Sekeljeve pesme.
Zlatoje Martinov (Friendship) Suština estetičke funkcije svake umetnosti jeste univerzalnost književne poruke. Ona nudi tlo za uzajamno susretanje, upoznavanje i podsticanje, ne samo poezije već i drugih književnih i uopšte umetničkih disciplina iz svih podneblja ove planete, i to onih koje su spremne da izađu iz svojih preuskih okvira i da uđu u jedan globalni, kosmpolitski i kosmogonijski prostor, pošto u sebi postave suštinsko pitanje: ko smo, šta smo, odakle smo i na kraju zaključe ono antropološki najvažnije: jedno smo. Univerzalizmi se ne ogledaju u jeziku i stilu, jer jezika na svetu ima mnogo i oni su veoma različiti, baš kao i stilovi pisanja, već u simboličkoj i metaforičkoj ravni i na emotivno-psihloškom i filozofskom planu književnog dela. Ima li išta univerzalnije od ljudskih emocija, želja, stremljenja, nadanja...? Stoga univerzalizmi kao antropološka činjenica prosto prirodno upućuju na mogućnost da ljudi i narodi čak i kad nisu previše bliski i prijateljski nastrojeni jedni prema drugima, komuniciraju i podele ne samo svoje robe, znanja i iskustva nego i svoja umetnička postignuća.
U takvim načelima univerzalizma sadržana je i suština književnog kosmopolitizma Tibora Sekelja. To što izvorno piše ovu pesmu na međunarodnom jeziku esperantu još više pojačava taj kosmopolitizam. Njegova poetika, dakle, dobija smisao upravo kao afirmacija principa univezalnosti. Usaglašavajući različite duhovne delatnosti čoveka, ona treba da teži odgovoru na suštinski problem koji se u pesmi postavlja, a to je ne samo pitanje odnosa prema prirodi već pre svega čovekovog odnosa prema svetu i prema tome reaktivnog odnosa sveta prema čoveku. Sekelj je i u ovoj pesmi kao uostalom u svim svojim spisima – ali i na primeru sopstvenog života – želeo da naznači okvire jednog drugačijeg načina mišljenja od onog koji u ovom času određuje naše živote u uskim nacionalnim i regionalnim granicama. Čovek u antropološkom smislu jeste gospodar planete i Sekelj ga nedvosmisleno poziva da upozna geografska podneblja u kojima žive njegovi antropološki srodnici. On mora da upozna planetu na kojoj živi baš kao što dobar gazda poznaje svoju kuću i imanje. Samo tako će je u potpunosti shvatiti i čuvati njene prirodne i druge darove. Sprega čoveka i prirode je za Sekelja više nego neophodna, štaviše, ona je conditio sine qua non čovekovog opstanka.
Ali čovek s druge strane, poput svakog gospodara, ima i odgovornost za očuvanje i spas planete, metaforično shvaćene kao čovekove farme:
Moram da vidim da li na mom imanju sve ide kako treba:
da li je seme posejano na vreme i da li se žetva obavlja o roku.
Moram da pripretim zakasneloj kiši
i da tapšanjem po ramenu pohvalim izlazak jutarnjeg sunca.
Moja je obaveza da koracima merim planine najveće u vaseljeni
da se uverim da me inženjeri nisu prevarili za koji metar.
Moram da proverim da li je istina da je u eskimskom iglou hladno
i da u Indiji Indijci šetaju sa belim turbanima.
Kako bih mogao da znam gde je bolja kafa u Gvatemali ili Etiopiji
ako ne probam taj crni nektar na oba mesta?
Popeću se na vulkan da budem siguran da bljuje lavu
i loviću kitove da bih se divio vodenom stubu što iz njih šiklja;
Sekeljevo ključno poetičko uverenje jeste stav da je usled antropološke istosti svet nedeljiv po rasnim, nacionalnim, verskim, ideološko-političkim i drugim karakteristikama. Svi dišemo isti vazduh, svi uživamo iste ili slične prirodne darove, svi smo podložni uništenju u ratnim i kataklizmičkim situacijama, svi imamo ista osećanja (bol, očajanje, radost, tuga). Stoga u ovoj pesmi srećemo Sekeljevu eksplicitnu misao o nužnosti prožimanja različitih tradicija i kultura širom planete što doprinosi obogaćivanju sume opštih čovekovih znanja i duhovnih kapaciteta. Ali isto tako neophodno je da sve ono što su nas učili proverimo sopstvenim iskustvom i da vidimo sosptvenim očima. Samo tako ćemo umeti da shvatimo i objasnimo svet oko nas:
Moram da idem u Lasu da upoznam Dalaj Lamu,
i u Ameriku da se sretnem sa Džoom Luisom,
Samo tako im mogu zameriti ako jednog dana vidim
tibetanskog sveca da igra bilijar u nekom ćumezu Buenos Airesa
i boksera kako se u Meki moli pred kamenom zvanim Ćaba.
Oslanjajući se upravo na različitost tradicija raznih geografskih podneblja, Sekelj u ovoj pesmi zapravo deskribuje moguće puteve čovekovog učenja, izričući pravu riznicu mogućnosti ali i neophodnog znanja da bi ti putevi bili prohodni i uspešni. Sam pojam znanja ovde se podjednako odnosi kako na racionalne i proverljive činjenice tako i na brižljivo prikupljanje duhovnih mudrosti nastalih tokom vekova unutar različitih geografskih podneblja i tradicija. Isto tako čovek mora biti i hrabar na tom putu saznavanja sveta. Ne smeju ga pokolebati prvi neuspesi i neugodnosti prirodnih nepogoda ili strah od divljih životinja i dosadnih insekata:
A kada me skvasi nestašna letnja kiša,
u znak izvinjenja šalje mi dugu plašeći se moga gneva.
Mravi mi se penju uz nogu, a trnje mi bode kožu
da bi uzelo svoj deo krvi Čoveka, velikog gospodara.
U primeru mrava i trnja, estetički dualitet je na razmeđi između dva opozita: čovekovog nagona da uništi, i spoznaje da su i mravi živa bića, baš kao što je i trnje zapravo integralni deo prirode odnosno čovekovog okruženja. Svako nepotrebno remećenje prirode loše će se završiti po samog čoveka. Kao što gazda voli sve žive stvorove na svojoj farmi, tako i čovek kao antropos mora da voli sva živa bića kojima je okružen: biljke, divlje životinje, insekte, gmizavce... To je Sekeljeva poruka:
Dok lutam šumama ptice me oduševljeno pozdravljaju.
Zmije i kornjače pune poštovanja trče u svoje brloge:
deco, deco, danas je praznik... veliki Gospodar, eno, prolazi.
U sumrak kad postajem sklon meditiranju,
nebo se oblači u prekrasan purpur
ne bi li milovalo moje umorne kapke.
Svi oni (životinje i biljke) zajedno sa njim kao gospodarom, čine čudesnu sliku lepote Božjeg stvaranja, zapravo estetiku jedinstva sveopšte egzistencije:
A ja... sve te naklone primam sa ljubaznim osmejkom
i odgovaram svima mahanjem laganim i dobrom voljom,
kako dolikuje gazdi koji posećuje svoju farmu
podeljenu na šest kontinenata
i okruženu sa sedam mora.
Specifičnu lepotu svog pevanja Sekelj iskazuje u metaforičnim slikama. Taj pomalo idealistički odmak od poznate slike stvarnosti preko koga se uspostavlja jasan diskontinuitet u odnosu na nju, nužno menja ne samo opštu predstavu o mogućnostima sveta, već menja i vizuru onoga ko participira u tom iskustvu. Sekelj tu vizuru naravno poseduje i on želi da je podeli sa drugim ljudima, svojim antropološkim rođacima. On nesebično smatra da je neophodno da njegova saznajna paradigma postane vlasništvo svih ljudi sveta. I dok ga mnogi ubeđuju da tako šta nije moguće, da kosmopolitizam obitava u duhu samo najsenzibilnijih pojedinaca, Sekelj kao da kaže: ako sam ja to iskusio, onda je moguće. On, kao što je poznato, nije ostao samo na poeziji niti je živeo samo u svojim knjigama: svoju poeziju i svoje knjige aktivno je živeo u svojim brojnim putovanjima po svim kutovima planete koju je osećao kao svoj dom, kao svoju farmu, kao dragocenost koju poput adiđara treba svim silama čuvati i sačuvati.

Universalismoj en la poemo de Tibor Sekelj Mi vizitas mian farmon
La poemo Mi vizitas mian farmon estas sendube la plej konata kaj la plej bela poemo de Tibor Sekelj verkita en Esperanto. Ekzistas ĝiaj du serblingvaj tradukoj. Unuan faris la autoro mem en la subotica literatura revuo Rukoveti (1984), kaj la duan Zlatoje Martinov en la beograda tradukrevuo Mostovi (1989). La poemo konsistigas la plej kosmopolitajn kaj universalecajn ideojn de la aŭtoro.
Zlatoje Martinov (Friendship) La esenco de la estetika funkcio de ĉiu arto estas universaleco de la literatura mesaĝo. Ĝi ebligas bazon por la renkontiĝo, konatiĝo kaj stimulo ne nur de poezio sed ankaŭ de aliaj literaturaj disciplinoj el ĉiuj partoj mondaj, precipe de tiuj kiuj pretas eliri el siaj mallarĝaj limoj kaj eniri kosmopolitan kaj internacinivelan spacon, samtempe starigante la antropologie plej gravan demandon: kiuj, kio kaj de kie ni estas kaj fine konkludi: unuj ni estas. La universalecoj ne respeguliĝas en la lingvo kaj stilo, ĉar ekzistas multaj kaj diversaj lingvoj, samkiel multaj kaj diversaj stiloj, sed en la simbola kaj metafora niveloj kaj en la emoci-psikologia kaj filozofia planoj de la literatura verko. Ĉu ekzistas io pli universala ol la homaj sentoj, deziroj, intencoj, esperoj...? Tial la universalecoj kiel la antropologia fakto, simple kaj nature naskas la eblon ke homoj kaj popoloj eĉ tiam kiam ili ne estas en bonaj rilatoj inter si, tamen komuniku kaj intersanĝu ne nur siajn varojn, sciojn kaj spertojn, sed ankaŭ siajn belartajn atingaĵojn.
Tiajn principojn de la universaleco konsistigas la literatura kosmopolitismo de Tibor Sekelj. La fakto ke ĉi tiu poemon li verkis esperantlingve, nur pli fortigas la universalecon. Do, lia poetiko iĝas sencoplena ĝuste kiel konfirmo de la principo de universaleco. Harmonigante la diversajn intelektajn farojn de l' homo, tiela poetiko devas respondi al la esenca problemo kiu estas starigita en la poemo. Tio ne nur estas demando rilatanta al la naturo sed, antaü ĉio, temas pri la homa rilato al la mondo.
Per la propra vivoekzemplo, Sekelj ankaŭ en ĉi tiu poemo – same en la aliaj liaj verkoj – volis atingi la limojn de alia pensmaniero ol tiu kiu momente difinas niajn vivojn en la mallarĝaj naciaj kaj regionaj limoj. Homo en la antropologia vidpunkto estas la mastro de la planedo kaj Sekelj lin senhezite invitas ekkoni la geografiajn mondopartojn en kiuj vivas liaj antropologiaj fratoj. Li devas ekkoni la planedon sur kiu li vivas samkiel bona mastro bone konas siajn domon kaj bienon. Nur tiel li povus ĝin tutkompreni kaj konservi ĝiajn naturajn donacojn. Interligo de Homo kaj Naturo, por Sekelj estas tre bezonata, ĝi estas conditio sine qua non de la homa ekzisto.
Sed Homo, samkiel ĉiu mastro, ankau havas grandan respondecon por la konservo kaj savo de l' planedo metafore komprenita kiel la homa farmo:
Mi devas vidi ĉu mia bieno ankoraŭ funkcias kiel ĝi devas:
ĉu ĝustatempe estas semata la semo, kaj ĉu la rikolto farata ĝustatempe.
Kaj mi devas riproĉi la pluvon malfruan,
kaj laŭdi per ŝultrofrapetoj la aperon de matena sunradi' .
Estas devo mia mezuri per paŝoj la montojn plej altajn de l' Universo,
por scii ĉu la inĝenieroj ne trompis min je kelkaj metroj.
Kontrolendas nepre, ĉu en la iglo eskima vere ne estas malvarme,
kaj ĉu estas vero, ke en Hindujo nur blankturbanaj hindoj promenadas.
Kiel mi povus scii, ĉu estas pli bona la kafo en Gvatemalo aŭ en Etiopio,
antaŭ ol gustumi la nigran nektaron en ambaŭ lokoj!
La esenca poetika kredo de Tibor Sekelj estas tezo ke la homa mondo, pro la antroplogia sameco estas nedividebla laŭ la rasaj, naciaj, konfesiaj, politikaj kaj similaj karakterizoj. Ni ĉiuj enspiras la saman aeron, uzas la samajn aŭ la similajn donacojn naturajn, ni ĉiuj estas minacotaj pro la militaj aŭ la naturaj katastrofoj, ĉiuj ni havas la samajn sentojn kaj emociojn (doloro, malespero, ĝojo, tristo). Tial en la poemo ni renkontas la eksplicitan penson de Sekelj pri la neceso de intermikso de la diversaj tradicioj kaj kulturoj por riĉiĝo de la tuta sumo de homaj scioj kaj larĝigo de la homaj intelektaj kapacitoj.
Sed same, estas necese ĉion kontroli per sia sperto, ĉion pruvi per siaj okuloj, por pli bone kompreni kaj ekspliki la mondon.
Al Lhasa mi intencas iri, por ekkoni la Dalai-Lamaon,
kaj al Usono, por premi la manon de Joe Louis.
Tiel mi povos riproĉi ilin, se iun tagon mi renkontos
la tibetan sanktulon ludantan bilardon en iu kafejaĉo de Buenos Aires,
aŭ la boksiston preĝantan en Meka, antaŭ la Kaba ŝtono.
Apoginte ĝuste sur la diverseco de la geografiaj mondregionoj, Sekelj en la poemo fakte priskribas eblajn vojojn de homa lernado, malfermante al la leganto la veran riĉejon de eblecoj sed ankaŭ tiun de necesaj scioj por ke la vojoj estu sukcesaj kaj senĝenaj. Same, homo devas esti kuraĝa dum la vojaĝo entreprenita por ekkoni la mondon. Li ne rajtas heziti, timi kaj rezigni post la unuaj eventualaj malagrablaĵoj dumvojaj:
Kaj kiam malsekigas min petola somera pluvo,
kiel pruvo de pento la ĉielarkon ĝi sendas, timante riproĉon mian.
La formikoj suriras miajn krurojn, kaj la dornoj penetras la haŭton,
por preni sian parton de la sango de l’ Homo, sia granda sinjor’.
En la menciita ekzemplo pri la dornoj kaj formikoj, la estetika dualeco troviĝas ĉe la limo inter la du opozitoj: la homa instinkto detrui kaj ekscio ke ankaŭ la formikoj kaj dornoj estas vivestaĵoj, la integra parto de la tuta globo. La perforta ĝeno de Naturo estas danĝeroplena ĝuste por Homo. Samkiel mastro de iu farmo ŝatas la bestojn en sia farmo, tiel ankau Homo kiel antropos devas ŝati la vivestaĵojn kiuj kun li kunvivas: sovaĝajn bestojn, plantojn, insektojn, reptilojn... Tiam ili ĉiuj estos dankemaj al li:
Dum vagado tra arbaroj, la birdoj gajege min salutas.
Serpentoj kaj testudoj respektoplene kuras al siaj kavernoj:
„Infanoj, infanoj, hoddiaŭ estas ja festo... jen pasas la granda sinjor’!”
Je vesperkrepusko, kiam mi iĝas meditema,
per purpur’ amema sin vestas la ĉiel’,
por karesi miajn lacajn palpebrojn.
Ili ĉiuj (la bestoj kaj la plantoj) kune kun li kiel mastro faras la impresplenan kaj neatingeblan belecon de la Dikreado, fakte faras la unuecan estetikon de ĉies tutekzisto:
Kaj mi... ĉiujn ĉi riverencojn akceptas kun kompleza rideto,
per svingeto malpeza kaj bonvolema respondante,
kiel decas al bienulo vizitanta sian farmon
dividitan laŭ ses kontinentoj,
de sep maroj ĉirkaŭitaj.
La specifan belecon en sia poezio Tibor Sekelj esprimas per metaforaj bildoj. Tiu iomete idealista mondokompreno ŝanĝas la ĝeneralan opinion pri la mondeblecoj, same ĝi ŝanĝas la vizion de tiu kiu aktive partoprenas tiun sperton. Sekelj posedas tiun ĉi vizion kaj li deziras interŝanĝi ĝin kun la aliuloj, kun siaj antropologiaj fratoj. Li forte kredas ke lia mondkompreno, ke lia poetika paradigmo devus iĝi posedaĵo de ĉiuj homoj, de la tuta homaro. Kvankam multaj riproĉas lin ke tio ne eblas, Sekelj kvazaŭ dirus: se mi tion spertis, do, tio signifas ke eblas. Li, kiel konate, ne vivis nur en sia poezio, en siaj libroj: ilin li aktive vivis dum siaj multnombraj vojaĝoj tra la tuta mondo, kiun li ĉiam sentis sia domo, sia farmo, kiujn li devis per ĉiuj siaj fortoj gardi kaj konservi.
••••••
Tekst je deo projekta
Tibor Sekelj - Magija sličnosti i razlika
koji je sufinansirao Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose sa verskim zajednicama
Prilozi odražavaju stavove njihovih autora, a ne nužno i stavove redakcije ili Pokrajinskog sekretarijata